چرا با وجود استاندارد‌های سختگیرانه، آلودگی کم نمی‌شود؟ / قصه سوختی که راه گلوی شهر را می‌بندد/ برای عبور از بحران آلودگی هوا، باید نگاه تک‌عاملی کنار گذاشته شود

تیتر20 - آلودگی هوا سال‌هاست به یکی از پایدارترین چالش‌های شهرهای کشورمان تبدیل شده است، چالشی که هر زمستان با سرد شدن هوا، وارونگی دما و انباشت آلاینده‌ها دوباره به اوج می‌رسد. تمرکز افکار عمومی و حتی بخشی از تصمیم‌گیران معمولاً بر صنعت خودرو است، اما واقعیت این است که منبع آلودگی یک حلقه گمشده مهم دارد؛کیفیت سوخت، بدون سوخت مناسب، بهترین موتور و پیشرفته‌ترین کاتالیست‌ها نیز قادر به رعایت استانداردهای آلایندگی نیستند.

مشکل از لحظه‌ای آغاز می‌شود که کیفیت بنزین از استانداردهای بین‌المللی فاصله می‌گیرد.  یکی از نشانه‌های این فاصله، پایین بودن عدد اوکتان است. اوکتان پایین موجب می‌شود احتراق زودتر از زمان مناسب رخ دهد و موتور دچار پدیده ناک شود . ناک نه‌تنها توان موتور را کاهش می‌دهد و مصرف سوخت را افزایش می‌دهد، بلکه باعث گرم‌شدن بیش‌ازحد محفظه احتراق و آسیب به سوپاپ‌ها و پیستون‌ها می‌شود.

نتیجه این چرخه، تشکیل هیدروکربن‌های نسوخته و افزایش آلایندگی است؛ در حالی‌که خودرو همان است و تنها سوخت متفاوت شده است. همین موضوع توضیح می‌دهد چرا مصرف سوخت برخی خودروها در زمستان یا در شهرهای مختلف، تفاوت‌های محسوسی با کارخانه دارد.

اما مسئله فقط اوکتان نیست. فشار بخار بالای بنزین موجب می‌شود سوخت در هر مرحله از توزیع، از پالایشگاه تا جایگاه و تا باک خودرو، به‌طور مداوم تبخیر شود. این بخارات حاوی ترکیبات آروماتیک و فرار هستند که از مؤثرترین عوامل تشکیل اوزون سطح‌زمین به شمار می‌روند.

اوزون سطح زمین برعکس لایه اوزون در استراتوسفر، نه‌تنها مفید نیست بلکه عامل اصلی سوزش چشم، حملات آسم و افزایش مرگ‌ومیر ناشی از بیماری‌های تنفسی است. نکته مهم این است که هیچ‌یک از تست‌های استاندارد آلایندگی خودرو، این تبخیر و اثرات آن را اندازه‌گیری نمی‌کنند. بنابراین، بخش بزرگی از آلودگی که شهروندان استنشاق می‌کنند اصلاً ناشی از لوله اگزوز خودرو نیست، بلکه از مخازن و شبکه توزیع سوخت نشأت می‌گیرد.

بخش دیگری از چالش، میزان گوگرد موجود در سوخت است. کاتالیست‌ها برای عملکرد مناسب نیازمند بنزینی با محتوای گوگرد بسیار پایین هستند، زیرا گوگرد همانند یک سم قوی، سطح فعال کاتالیست را از بین می‌برد.

وقتی گوگرد بالا باشد، کاتالیست به‌تدریج عملکرد خود را از دست می‌دهد و میزان تبدیل آلاینده‌ها کاهش می‌یابد. تخریب کاتالیست یعنی صدها میلیون تومان هزینه عمومی برای هوای پاک عملاً بی‌اثر شده است. نتیجه این فرسایش خاموش، افزایش غلظت آلاینده‌ها حتی از خودروهای مدل‌بالاست که انتظار می‌رود کم‌مصرف و کم‌آلاینده باشند.

در این حلقه پیچیده، یک سؤال کلیدی همواره مطرح می‌شود؛چرا خودروهایی که استاندارد دولت را پاس می‌کنند، در تست‌های شهری آلاینده محسوب می‌شوند؟.پاسخ این سؤال در شکاف عمیق میان شرایط کنترل‌شده آزمایشگاهی و واقعیت سخت خیابان‌ها نهفته است. خودروها در محیط آزمایشگاهی با سوخت یکنواخت، بدون بار اضافی، بدون ترافیک، با بادسنج کنترل‌شده و در دمای مناسب تست می‌شوند.

این در حالی است که در عمل، خودرو در شهرهای پرترافیک مثل تهران بخش قابل‌توجهی از زمان را در حالت توقف و حرکت می‌گذراند؛ شرایطی که راندمان احتراق را به‌شدت کاهش می‌دهد. به این شرایط، استفاده از کولر، جا‌به‌جایی بار، سرما و گرمای شدید، ارتفاع شهرها از سطح دریا و کیفیت متفاوت سوخت را هم اضافه کنید. ترکیب این عوامل سبب می‌شود یک خودروی استاندارد در عمل چند برابر آلاینده‌تر رفتار کند

از این‌ها مهم‌تر، ترافیک است؛ پدیده‌ای که موتور احتراق داخلی را در بدترین نقطه عملکرد قرار می‌دهد. ترافیک سنگین باعث می‌شود موتورهیچ‌گاه به سرعت ثابت و راندمان مطلوب نرسد. احتراق ناقص مداوم، مصرف سوخت را بالا می‌برد و آلایندگی خروجی را چندبرابر می‌کند. حتی خودروهای هیبریدی و یورو ۵ در ترافیک تهران، رفتاری بدتر از انتظار دارند، زیرا استانداردهای موجود اصلاً برای چنین شرایطی طراحی نشده‌اند.

در کنار عوامل فنی، فرهنگ نگهداری خودرو نیز نقش بزرگی دارد. بسیاری از خودروها با شمع‌های فرسوده، فیلتر هوای کثیف، روغن مناسب‌تعویض‌نشده یا انژکتورهای رسوب‌گرفته در سطح شهر تردد می‌کنند. هرکدام از این موارد می‌تواند تا ده‌ها درصد بر مصف سوخت و آلایندگی اثر بگذارد.

نباید فراموش کرد که شبکه توزیع و زیرساخت سوخت نیز نیازمند بازنگری اساسی است. جایگاه‌های سوخت در بسیاری مناطق فاقد سیستم‌های جذب بخار هستند، سیستمی که در دنیا سال‌هاست اجبار شده است. بدون این سیستم، بخارات بنزین هنگام سوخت‌گیری مستقیماً وارد هوا می‌شود و در فصل گرما آلودگی ناشی از جایگاه‌ها قابل‌چشم‌پوشی نیست.

مجموعه این عوامل نشان می‌دهد که حل بحران آلودگی هوا صرفاً با الزام خودروسازان به رعایت استانداردهای جدید ممکن نیست. اگر کیفیت سوخت یکنواخت نشود، اگر گوگرد کنترل نشود، اگر فشار بخار مدیریت نشود و اگر استانداردها به‌جای محیط آزمایشگاهی، براساس شرایط واقعی ترافیک و مصرف سوخت بازنگری نشوند، هیچ‌کدام از سرمایه‌گذاری‌های بزرگ در صنعت خودرو به بهبود کیفیت هوا منجر نخواهد شد.

در نهایت، برای عبور از بحران آلودگی هوا، باید نگاه تک‌عاملی کنار گذاشته شود. آلودگی محصول یک زنجیره است؛از پالایشگاه، تا مخازن حمل، تا جایگاه، تا موتور خودرو و نحوه استفاده شهروندان.  شکستن این زنجیره بدون اصلاح همه حلقه‌ها ممکن نیست. تنها با ترکیبی از سوخت بهتر، استانداردهای واقعی‌تر، کنترل ترافیک، نوسازی زیرساخت‌ها و فرهنگ صحیح نگهداری می‌توان امید داشت که هوای شهرهای کشورمان بخصوص کلان‌شهرها به وضع قابل‌قبول برسد.